23-sentabr – kuzgi tengkunlik kuni

Yiliga ikki marta, kuz (23-sentabr) va bahor (21-mart) tengkunlik kunlarida Yer Quyoshga shunday buriladiki, quyosh nurlari ekvatorga vertikal ravishda tushadi va keyin butun dunyo bo‘ylab – qutblarda va ekvatorda, mo‘tadil kengliklarda va tropiklarda – kun va tunning uzunligi bir xil bo‘ladi.

Shimoliy yarim sharda kuz
Kuzgi tengkunlik kunida Quyosh ekvatorni kesib o‘tadi va osmon sferasining janubiy yarmiga o‘tadi. Shu paytdan boshlab Yerning butun shimoliy yarim sharida astronomik kuz boshlanadi va qorong‘ulik har kuni yorug‘likdan ko‘proq va ko‘proq daqiqalarni oladi. 21- yoki 22-dekabrga to‘g‘ri keladigan yilning eng qisqa kuni esa astronomik qishning boshlanishini anglatadi. Shundan so‘ng kunduzgi soatlar asta-sekin o‘sib boradi va mart oyining uchinchi 10 kunligining boshiga kelib, u tunga tenglashadi. Bahorgi tengkunlik kuni sayyoramizda yana kuz keladi, faqat bu safar janubiy yarimsharda…

Sariq barglar
Qizig’i shundaki, shimoliy yarim sharda kuz va qish janubiy yarimshardagi kuz-qish mavsumiga qaraganda 1 hafta qisqaroq kechadi. Chunki, bahorgi tengkunlikdan kuzgi tengkunlikgacha bo‘lgan kunlar soni 186 ta, kuzdan bahorgi tengkunlikgacha bo‘lgan vaqt oralig‘i esa atigi 179 kun. Gap shundaki, shimoliy yarimsharda qishda Yer janubiy yarim sharning qishiga qaraganda bir oz tezroq samoviy jism atrofida harakat qiladi. Darhaqiqat, yanvar oyida Yer shari orbitaning Quyoshga eng yaqin nuqtasi – perigeliondan o‘tadi va sayyoramizning chiziqli tezligi ortadi. Shuning uchun biz, shimoliy kengliklarning aholisi, qorong‘u va sovuq mavsumi 7 kungacha uzoqroq bo‘lgan janubiy kengliklarning aholisiga qaraganda qulayroq holatdamiz.

Avstraliyaga bahor keladi
Biroq, biz bahor va yoz estafetasini janubiy yarim sharning aholisiga topshirishga majbur bo‘lgan payt yaqinlashmoqda. Bu ertaga sodir bo‘ladi.

“Tengkunlik“ so‘zidagi asosiy xususiyat
Ismning o‘zi tengkunlik kunida kecha va kunduz bir-biriga teng bo‘lgan tushunchani o‘z ichiga oladi. Ilmiy nuqtai nazardan qaraganda, tun har doim bir oz qisqaroq bo‘ladi va quyosh aynan sharq va g‘arbda emas, balki bir oz shimoldan chiqib, botadi. Lekin baribir, biz bolaligimizdan bilamizki, 22-iyun nafaqat urush boshlangan kun va maktabni bitirish to‘plari (bu Sovet davrida ham shunday edi), balki yozgi tengkunlik kuni hamdir. Biroq, 22-dekabr, shuningdek, yozgi va qishki kunlar deb ataladi. Buning sababi shundaki, bu vaqt oralig‘ida quyosh ufqning eng yuqori nuqtasida yoki eng past va samoviy ekvatordan eng uzoqda joylashgan. Ya’ni, tengkunlik kunida kunning yorug’ va qorong’i qismlari deyarli bir-biriga teng bo’ladi.

Kunning tengkunligi va xarakteristikasi
Kunduzgi kunlarida ulardan biri – kunduzi yoki kechasi, ikkinchisidan maksimal darajada oshadi. Kunduzgi va kunning tengkunligi fasllarning boshlanishi bo‘lib xizmat qilishi bilan ham ajralib turadi. Bu sanalar juda diqqatga sazovordir va har doim bunga bugun eng uzun yoki eng qisqa kun yoki bugun kun tunga teng ekan deb aytiladi va bu uni bir qator ketma-ket kunlardan ajratib turadi. Deyarli har doim bu lahzalarning sanasi 22-chi bo‘ladi, lekin 21- yoki 23-kunga o‘tishga ta’sir qiladigan kabisa yillari va boshqa astronomiya lahzalari va hodisalari ham bor. Mart, iyun, sentabr va dekabr oylari tengkunlik va kun toʻxtashlari tushadigan oylardir.

Qadim zamonlardan kelgan bayramlar
Albatta, ular qadim zamonlardan beri ma’lum. Ota-bobolarimiz ularni kuzatib, hayotlarini ushbu sanalar bilan bog’lashgan, buni o’nlab guvohlar qabul qiladi. Qadimgi slavyanlar uchun ma’lum bir bayram ushbu kunlarning har biri bilan bog’liq bo’lib, u odatda 1 hafta davom etadi (Carols, Rusalia, Maslenitsa haftasi). Shunday qilib, qishki kun to‘xtashida Kolyada tushadi, bu bayram keyinchalik Rojdestvoga to‘g‘ri keladi. Velikden yoki Komoyeditsa, u Shrovetide – bu nomlar bahorgi tengkunlikni, yosh quyoshning tug‘ilishini belgilaydi. Shu kundan boshlab astrologik quyosh yili boshlanadi va bizning nurimiz janubdan o‘tadi. Balki shuning uchun ham 20-mart munajjimlar bayrami hisoblanadi. Kupala yoki yozgi qarama-qarshilik – qadimgi slavyanlarning ajoyib yozgi bayrami bo‘lib, o‘sha kechada paporotnik gulini izlash uchun boradigan jasur odamlarni ulug‘lagan afsonalar bilan hayratlanarli. Ovsen-Tausen, kuzgi tengkunlik kuni, shundan keyin qish asta-sekin o‘z-o‘zidan kela boshlaydi va tunlar uzoqroq bo‘ladi. Shuning uchun, ota-bobolarimiz Svyatovitda (boshqa ism) sham yoqib qo‘yishdi – eng chiroyli sharafli joyga qo‘yildi.

Yerning maxsus iqlim zonasi
Bu sanalarning barchasi hayot uchun zarur bo‘lgan muayyan tadbirlar – mavsumiy dehqonchilik, qurilish yoki qish uchun zahiralarni tayyorlash uchun boshlang‘ich nuqta bo‘lib xizmat qildi. Bahor va kuzgi tengkunlik kunlari quyoshning shimoliy va janubiy yarimsharlarga ham yorug‘lik va issiqlikni teng ravishda berishi, nurlarining ikkala qutbga yetib borishi bilan ham ajralib turadi. Bu kunlarda u Yerning tropiklar kabi iqlim zonasi hududida joylashgan (yunon tilidan tarjima qilinganda burilish doirasi degan ma’noni anglatadi). Ekvatordan 23 va bir necha darajagacha bo‘lgan turli yo‘nalishlarda, unga parallel ravishda shimoliy va janubiy tropiklar joylashgan. Ularning orasiga o‘ralgan hududning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ularda Quyosh yiliga 2 marta – bir marta shimoliy tropikda yoki rak tropikida 22-iyunda, ikkinchi marta janubda yoki uloqcha tropikida o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga chiqadi. Bu 22-dekabrda sodir bo‘ladi. Bu barcha kengliklarga xosdir. Tropiklarning shimolida va janubida zenitda Quyosh hech qachon ko‘rinmaydi.